Từ “huy hoàng” đến “sụp đổ” …?
Tháng 8 năm 2025, một phiên tòa tại Hưng Yên khiến dư luận cả nước rúng động. Một nông dân hiền lành, vì thiếu hiểu biết, đã nuôi và bán những con gà lôi – loài chim quý hiếm – để rồi phải đối diện bản án 6 năm tù giam. Câu chuyện ấy, ngay lập tức gây xôn xao mạng xã hội, buộc Viện Kiểm sát Nhân dân tỉnh phải kháng nghị, yêu cầu xem xét lại toàn bộ vụ án.
Vụ án 'con gà lôi' không chỉ là bi kịch pháp lý, mà còn là lời cảnh tỉnh mạnh mẽ: Chỉ một hành vi tưởng chừng vô hại, nhưng nếu liên quan đến động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm… có thể khiến một người dân vô tình trở thành tội phạm.
Trong bối cảnh ấy, Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa ban hành Thông tư số 27/2025 – một văn bản pháp lý quan trọng, siết chặt việc quản lý loài nguy cấp, quý, hiếm; nuôi động vật rừng thông thường và thực thi Công ước quốc tế CITES. Thông tư có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7, với danh mục rõ ràng các loài thuộc nhóm IB và IIB.
Trong danh sách đó, có một loài đặc biệt: cá sấu Việt Nam – hậu duệ của khủng long. Với lịch sử tiến hóa hơn 200 triệu năm, cá sấu được xem là “nhân chứng sống” của kỷ nguyên khủng long. Chúng vượt qua hàng loạt biến cố địa chất, tồn tại kiên cường sau những đợt tuyệt chủng toàn cầu. Nhưng trớ trêu thay, ngay trên đất Việt Nam, số phận của loài bò sát cổ xưa này lại đang bị định đoạt bởi bàn tay con người – chỉ trong vài thập kỷ ngắn ngủi.
Cách đây vài chục năm, đồng bằng sông Cửu Long từng là thiên đường của cá sấu. Hình ảnh những con cá sấu trườn mình trên bãi bồi, bơi chậm rãi giữa rừng tràm U Minh hay ao sen miền Tây từng rất quen thuộc. Thậm chí, người dân còn nuôi chúng trong ao nhà, coi như một “tài sản sống” – vừa để lấy da, vừa để bán cho thương lái.
Một thời, chợ cá sấu miền Tây từng tấp nập, nơi hàng chục, hàng trăm cá thể bị xếp chồng trong những chiếc lồng chật hẹp. Da cá sấu – “vàng mềm” của vùng sông nước – đã khiến chúng trở thành mục tiêu săn lùng khốc liệt. Nhưng chính cơn khát lợi nhuận ấy, cộng với việc phá rừng ngập mặn để nuôi tôm và mở rộng nông nghiệp, đã đẩy loài bò sát cổ xưa này đến bờ tuyệt chủng.
Nếu đầu thế kỷ 20, Việt Nam còn hàng vạn cá thể phân bố rộng khắp Nam Bộ, thì đến cuối thập niên 1980, chúng hầu như biến mất khỏi tự nhiên. Chỉ vài cơ sở nuôi nhốt và ký ức của người dân là còn lưu lại dấu vết của “chúa tể đầm lầy”.
Tại Việt Nam hai loài cá sấu, cá sấu nước lợ (hay còn gọi là cá sấu hoa cà) và cá sấu nước ngọt (cá sấu xiêm) là hai loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam, thuộc nhóm IB. Đối với cá sấu hoa cà, loài cá sấu nước lợ lớn nhất hành tinh, từng tung hoành ở vùng rừng ngập mặn Cà Mau, Bạc Liêu, Rạch Giá. Với chiều dài tới 6–7 mét, nặng cả tấn, chúng là “cỗ máy săn mồi hoàn hảo” của thiên nhiên.
Nhưng hôm nay, những câu chuyện về loài khổng lồ ấy chỉ còn trong hồi ức. Môi trường sống bị thu hẹp, cộng với nạn săn bắt vô tội vạ, gần như đã xóa sổ cá sấu hoa cà ngoài tự nhiên. Những cá thể còn sót lại chỉ tồn tại trong vườn thú, trại nuôi sinh sản hoặc các khu bảo tồn.
Mỗi lần nhìn thấy, người ta không chỉ rùng mình vì vẻ dữ dằn của chúng, mà còn cảm nhận rõ lời cảnh báo: thiên nhiên có thể sụp đổ rất nhanh khi con người vượt quá giới hạn.
Còn cá sấu xiêm trái ngược với cá sấu hoa cà dữ dằn, cá sấu Xiêm – loài cá sấu nước ngọt đặc hữu Đông Nam Á – mang vóc dáng nhỏ nhắn, mõm ngắn và tính cách ít hiếu chiến hơn. Từng có thời, hình ảnh chúng phơi nắng trên bãi bùn hay lặng lẽ bơi trên sông rạch Nam Bộ gắn liền với tuổi thơ nhiều thế hệ.
Thế nhưng ngày nay, cá sấu Xiêm gần như tuyệt chủng ngoài tự nhiên Việt Nam. Chúng chỉ còn tồn tại ở một vài khu bảo tồn như Vườn quốc gia Cát Tiên. Dù vậy, chính sự hiện diện của đàn cá sấu Xiêm trong môi trường bán hoang dã vẫn thắp lên một tia hy vọng: rằng nếu con người kiên trì, vẫn có thể trao lại cho chúng cơ hội hồi sinh.
Cần tăng cường công tác bảo vệ, bảo tồn
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường Việt Nam, cá sấu hoa cà và cá sấu Xiêm hiện đều nằm trong nhóm IB – loài nguy cấp, quý, hiếm, “bất khả xâm phạm” theo Thông tư 27/2025. Điều đó có nghĩa: mọi hành vi săn bắt, giết hại, buôn bán… đều có thể phải trả giá trước pháp luật.
Ngày nay, cá sấu Việt Nam tồn tại trong hai thế giới đối lập. Ở một phía, hàng nghìn con cá sấu thương phẩm được nuôi trong ao xi măng để lấy da, lấy thịt. Ở phía khác, những cá thể cá sấu hoang dã ít ỏi đang chờ cơ hội trở về rừng.
Nếu không phân định rõ ràng, mọi nỗ lực bảo tồn sẽ trở nên vô nghĩa. Bởi cá sấu trong tự nhiên không chỉ đơn thuần là một loài động vật, mà là kẻ săn mồi đỉnh cao, giữ vai trò cân bằng sinh thái. Khi chúng biến mất, cả hệ thống sông rạch, đầm lầy cũng trở nên mong manh, dễ tổn thương.
Tại Campuchia, đất nước này đã thành công trong việc phục hồi quần thể cá sấu Xiêm nhờ các khu bảo tồn nghiêm ngặt và chính sách gắn kết cộng đồng. Thái Lan biến cá sấu thành tài nguyên kinh tế – kết hợp du lịch sinh thái với bảo tồn.
Trong khi đó, Việt Nam vẫn loay hoay. Một vài dự án tái thả ở U Minh, Cát Tiên, Đồng Tháp Mười… mới chỉ dừng ở quy mô nhỏ. Thiếu vùng đệm rộng, thiếu môi trường sống an toàn và thiếu sự đồng thuận xã hội khiến nỗ lực bảo tồn chưa đạt hiệu quả bền vững.
Liệu chúng ta có đủ quyết tâm để giữ lại những hậu duệ cuối cùng của “khủng long” trên đất Việt Nam?
Và câu trả lời nằm ở hành động hôm nay: ngăn chặn săn bắt trái phép, phục hồi rừng ngập mặn, nói không với buôn bán động vật hoang dã. Bởi bảo vệ cá sấu không chỉ là bảo vệ một loài bò sát, mà còn là gìn giữ cân bằng sinh thái, giữ lấy hồn cốt của cả một vùng đất.
Để rồi, ngày nay, khi những khu bảo tồn mở cửa cho du khách, ánh mắt tò mò của trẻ em khi nhìn thấy cá sấu gợi mở một niềm tin mới: từ chỗ từng bị coi là nỗi sợ, chúng đang dần trở thành niềm tự hào về sự phong phú của thiên nhiên Việt Nam.
|
Quy định luật pháp Việt Nam: Cá sấu hoa cà và cá sấu Xiêm – loài “bất khả xâm phạm” trong Sách Đỏ, thuộc nhóm IB nguy cấp, quý hiếm. Mọi hành vi săn bắt, giết hại, buôn bán… đều là vi phạm pháp luật, có thể bị phạt tù từ 1 đến 15 năm và phạt tiền lên tới 2 tỷ đồng. Bảo vệ cá sấu chính là bảo vệ sự cân bằng sinh thái và giữ lại phần hồn thiêng của thiên nhiên Việt Nam. |
